اهمیت صادرات صنایع دستی
صنایع دستی ایرانی از ابزارهای کاربردی معرفی فرهنگ اصیل و ناب ایرانی به جهان است. ایران جزو معدود کشورهایی است که مردمانش در مناطق مختلف صنایع دستی مخصوص به خود را دارند و این ویژگی سبب شده تا تعداد و انواع صنایع دستی ایرانی قابل شمارش نباشد. اما با وجود این همه زیبایی و مزایا، میبینیم که صادرات این صنعت با مشکلاتی روبهرو است. در این پست قصد داریم به معرفی چالش های صادرات صنایع دستی ایرانی بپردازیم و مهمترین اقلام صادراتی را که با هنر ایرانی تلفیق شدهاند را هم بازگو کنیم.
تعریف سازمان ملل از صنایع دستی
به کلام سادهتر، صنایع دستی هر کشور به محصولاتی گفته میشود که توسط هنرمند-صنعتگر کاملا با دست یا پا با کمک ابزارآلات ساده تولید میشوند. سهم استفاده از دستان هنرمند میبایست از سهم استفاده از ابزارآلات کمتر نباشد.
تاریخچه صادرات صنایع دستی ایران
ایران دارای فرهنگ و قدمت بسیار غنی است و در واقع میتوان گفت یکی از ابتداییترین سرزمینهایی است که انسان برای نخستین بار روز را شب و شب را روز کرده است. عدم مشابهت و تنوع بسیار زیاد صنایع دستی ایرانی دلیل اشتیاق مردمان دیگر سرزمینها برای داشتن و خریدن محصول دست هنرمندان ایرانی است. با توجه به چالش های صادرات صنایع دستی که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت، روند افزایشی مقدار و ارزش صادرات این قبیل از محصولات چند سالی است که متوقف شده است. سال 1373 – طبق آمار و منابع دولتی – بیشترین نرخ صادرات صنایع دستی را داشته است. بیش از 7 میلیارد دلار ارزش واقعی صادرات محصولاتِ دست هنرمندان ایرانی در سال 1373 بوده است، در سالهای اخیر این عدد به 500 میلیون دلار هم نمیرسد.
چالش های صادرات صنایع دستی ایرانی
پیش از رسیدن به مرحله صادراتِ هر نوع کالایی، میبایست آن کالا در داخل کشور از فروش نسبتا بالایی برخوردار باشد. تولید صنایع دستی یعنی تولیدی که از طرف مردم مورد پسند واقع شود و اگر صادراتی صورت نپذیرد، تولید صنایع دستی در ایران متوقف خواهد شد. با وجود این که نام ایران در بین سه کشور تولیدکننده بزرگ صنایع دستی در دنیا در کنار هند و چین دیده میشود، اما چالش های صادرات صنایع دستی کماکان پابرجا هستند. یکی از معضلات صادرات صنایع دستی ایرانی همین کشور چین است.
چین، چالش اصلی صادرات فرش دستباف ایرانی
زیباترین و مهمترین کالای صادراتی ایران، فرش و گلیم است که به واسطه چینیها دیگر آن رشد و ارزش قبلی را ندارد. چینیها آموزش دیدهاند تا فرش دستباف را با نقش و طرح ایرانی تولید کنند و از آنجایی که نیروی کار انسانی در این کشور به وفور یافت میشود، کار تولید یک فرش خیلی زودتر از در ایران به پایان میرسد. تیراژ بالا در کنار قیمت پایینتر فرشهای چینی مثل یک خوره به جانِ هنر ِدستِ بافندگان فرش ایرانی افتاده است. با این وجود، فرشدوستان و کسانی که کمی از هنر سر رشته داشته باشند، کماکان طرفدار فرش و قالی اصیل ایرانی هستند.
با مراجعه به یکی از سایتهای معتبر فروش فرش و قالی متوجه خواهید شد که قیمت فرش اصیل ایرانی که در چین تولید میشود و تنها از نام پرشین کارپت جهت بالابردن نرخ فروش استفاده میکند، کمتر از نصف قیمت فرش تولید شده در ایران است. تولید بی کیفیت اما با سرعت بیشترِ فرش چینی یکی از چالش های صادرات صنایع دستی ایرانی است.
معضل حمل و نقل و دست به دست شدن صنایع دستی
با وجود این که قیمت سوخت (گاز، بنزین و گازوئیل) در ایران چندین برابر از کشورهای دیگر ارزانتر است اما به دلیل نارساییهایی در شبکه حمل و نقل، هزینه تمام شده جابجایی صنایع دستی از هزینه تولید آن بیشتر میشود. یکی از دلایل این امر، دست به دست شدن کالا است، یعنی هنرمند-صنعتگر کالای خود را به دست یک دلال میسپارد، دلال آن را به شخص ثالثی میدهد و آن شخص به فرد دیگری و در نهایت کالا به دست مشتری میرسد.
این جابجاییهای غیرضروری از دو دیدگاه قابل بررسی هستند:
- سود اصلی را دلالان میبرند و تولید کننده از فرآیند ارز آوری صادرات صنایع دستی سودی نخواهد برد. در نتیجه بازار تولید هنر با سردی مواجه خواهد شد.
- عدم ثبات در قیمت گذاری و رفتار غیرحرفهای با این نوع کالا، باعث میشود مشتری خارجی از خرید کردن در بازارهای ایرانی صرف نظر کند. باید به این موضوع توجه کرد که فروش صنایع دستی با فروش سیمان و آهنآلات به کلی متفاوت است و نمیتوان یک رفتار مشخص از خود نشان داد.
بستهبندی یکی دیگر از چالش های صادرات صنایع دستی
صنایع دستی ایرانی شامل کالاهایی در ابعاد گوناگون میشود. از فرشهای چند ده متری گرفته تا سنگهای زینتی که به اندازه یک بند انگشت هم نیستند، همگی شامل صنایع دستی ناب ایرانی به شمار میروند. این تولیدیها با مشکل بسیار بزرگی به نام بستهبندی مناسب مواجه هستند. نبود ماشین آلات، کمبود و گران بودن کاغذ و مقوا و همچنین نداشتن دانش کافی برای تولید بسته بندی شکیل به یکی از چالش های صادرات صنایع دستی تبدیل شده است.
معضل بسته بندی مناسب آنقدر جدی است که نه تنها صنایع دستی بلکه بسیاری از محصولات دیگر نظیر زعفران اصیل ایرانی به صورت خام به خارج از کشور صادر میشود و سپس در آن کشور بسته بندی و به نام همان سرزمین به جهان صادر میگردند. در برخی موارد نیز هزینه بسته بندی از قیمت تولیدی کالا بیشتر میشود.
نبود پلتفرمی مناسب برای ارائه صنایع دستی هنرمندان ایرانی
به علت تحریمها – چه داخلی و چه خارجی – تولیدکنندگان و هنرمندان ایرانی نمیتوانند در بازارهای جهانی به طور مستقیم شرکت داشته باشند. فروش آنلاین حرف اول را در فروش و تامین نیازهای مردم جوامع مختلف در قرن 21 میزند، اما سهم ایرانیها از این بازار پردرآمد اگر صفر نباشد نزدیک به صفر است.
تجارت و تولید ثروت در جهان شکل و شمایل جدیدی به خود گرفته است، هرکس در هر نقطه از جهان که باشد میتواند تولیدات خود را به جهانیان صادر کند. استفاده از این پلتفرم، مستلزم دستیابی کشورها به بازارهای جهانی است که متاسفانه ایران جزو آن کشورها نیست.
اگرچه ایرانیهای خوش سلیقهای که در خارج از ایران زندگی میکنند و به این بازارها دسترسی بهتری دارند، توانستهاند تا حدودی هنر اصیل ایرانی را تا به جهانیان نشان بدهند، اما عدم دسترسی هنرمندان داخل ایران به بازارهای جهانی یکی از چالش های صادرات صنایع دستی میباشد.
عدم ثبات در سیاستگذاریها و نرخ ارزهای معتبر
عدم وجود سیاستگذاری ثابت حداقل برای یک دهه و همچنین وجود تنشهای زیاد در نرخ ارزهایی مانند یورو و دلار نه تنها برای صادرات صنایع دستی، بلکه برای کل اقتصاد ایران به یک معضل نگران کننده تبدیل شده است. سیاستگذاریهای غلط باعث منزویتر شدن ایران و هنرمندان ایرانی شده است به طوری که پیدا کردن بازار برای عرضه صنایع دستی اصیل ایرانی به یکی از چالش های صادرات صنایع دستی تبدیل شده است.
از سوی دیگر نوسانات شدید ارز در ایران باعث عدم قیمتگذاری مشخص برای صنایع دستی میشود. این مسئله باعث ایجاد نارضایتی برای تولید کننده و عدم اعتماد مشتریان خارجی از بالا و پایین شدن قیمت صنایع دستی ایرانی میشود. لازمه ادامه هر تولیدی، سود دهی آن است، و از آنجایی که ورود گردشگر خارجی به کشور و نرخ ارزش ریال بسیار متزلزل است، سرمایهگذاران کمتری حاضر به میشوند تا در بهبود زیرساختهای صنایع دستی ایرانی کمک کنند.
عدم درنظر گرفتن معافیتهای گمرکی برای صادرات صنایع دستی
نمیتوان به صادرات صنایع دستی به مانند صادرات دیگر اقلام نگاه کرد. فروش بالای صنایع دستی که عمدتا کار دستِ مردان و زنان روستایی و عشایری است میتواند باعث مهاجرت معکوس شود. مهاجرت معکوس یعنی افزایش جمعیت روستاهایی که در گذشته به دلیل نبود کار و سرمایه خالی از سکنه شدهاند.
با شناخته شدن هنر ایرانی در سراسر جهان، نرخ ورود گردشگر خارجی به ایران افزایش مییابد، در نتیجه ارز آوری بسیار بهتری حتی از فروش نفت و گاز اتفاق میافتد. همه این اتفاقات مثبت در صورتی امکان پذیر میشوند که چالش های صادرات صنایع دستی یکی پس از دیگری حل شوند. چالشهایی که ریشه عمده آنها در داخل کشور است و میتوان با اجرای درست قوانین به آنها پایان داد.
سخن پایانی
در این مطلب به شرح برخی از چالش های پیش روی صادرات صنایع دستی ایرانی پرداختیم، چالشهای ریز و درشتی که هر یک به نحوی مانع رشد و شکوفایی چنین صنعت مهمی در داخل کشور میشوند. از مهمترین کالاهای صنایع دستی ایرانی که خواهان بسیار فراوانی دارند میتوان به چند نمونه اشاره کرد:
- صنایع بافندگی: فرش، گلیم، قالی، زیلو، پلاس و گبه
- صنایع نساجی: پارچههای دستباف، رنگرزی شده، چاپهای سنتی
- درودگری: خراطی چوب، منبت کاری، مشبک کاری، معرق کاری و ساخت مبلمان
- صنایع فلزی: دواتگری، حکاکی، قلمزنی، ملیله کاری، میناکاری
- صنایع سفال و سرامیک: سفالینههای لعابدار،
- صنایع شیشهگری: شیشههای رنگی (اورسی)
- و نگارگری سنتی، تذهیب، تشعیر، نقاشی قهوهخانهای، نقاشی پشت شیشه