چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی | عوامل اصلی عقب ماندگی ایران در این زمینه

کشور شگفت‌انگیز ایران با تنوع زیستی ممتاز

پس از صنعت گردشگری، اقتصاد گیاهان دارویی به یکی از سریع الرشدترین صنایع قرن 21 تبدیل شده است و کشورهای پیشرفته‌ای نظیر کانادا، فرانسه، آلمان، آمریکا و چین به سرعت در حال سرمایه‌گذاری در این حوزه هستند. ایران با داشتن رتبه‌ای بالا از نظر غنای گیاهی، دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. اما چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی باعث شده‌اند تا سهم ایران از این بازار نوین بسیار اندک باشد. در این مطلب قصد داریم مشکلات، پتانسیل‌ها و برخی از راه حل‌های مناسب را در این خصوص با شما به اشتراک بگذاریم.

نگاهی به پتانسیل ایران از نظر تولید گیاهان دارویی

همانطور که گفتیم ایران یکی از معدود کشورهایی است که 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی را دارا است و این سبب شده تا انواع و اقسام مختلف گیاهان و جانوران به خوبی در ایران پرورش یابند. ایران از طرفی دارای بیش از 8000 گونه مختلف گیاهی است. این تنوع نزدیک به دو برابر کل قاره اروپاست!

از این 8000 گونه مختلف نزدیک به 2300 گونه آنها دارای خواص دارویی، عطری و آرایشی – بهداشتی هستند، اما با توجه به چالش های صادرات گیاهان دارویی پیش رو، ایران سهم بسیار کمی از این بازار بی‌نظیر دارد.

خاستگاه بسیاری از گیاهان نایاب و سودمند یا تنها در ایران است و یا اینکه نوع ایرانی آن بسیار بهتر است نمونه‌های خارجی است؛ گیاهانی همچون گل محمدی، زعفران، آنفوزه، شیرین بیان، باریجه و غیره نه تنها در ایران بلکه در خارج از ایران نیز طرفداران بسیار زیادی دارند.

طبق آمار رسمی، مقدار زمین زیر کشت گیاهان دارویی ایرانی در سال 96 به میزان 189346 هکتار بوده است و در کل 203479 تن گیاه دارویی در ایران تولید شده است. اما در سال 1397 سطح زیر کشت به 204000 هکتار افزایش پیدا کرده است و مقدار تولید نیز 233800 تن شده است.

همچنین میزان صادرات گیاهان دارویی ایرانی در سال 1396 450 میلیون دلار تخمین زده شده و میزان واردات 150 میلیون دلار بوده است. در سال 1397 اما میزان صادرات 570 میلیون دلار بوده که رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد.

علی‌رغم تمام این اعداد و ارقام و پتانسیلی که در این کشور نهفته است اما وجود چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی باعث شده‌اند که اکثر  این گیاهان به صورت انبوه و با قیمت بسیار پایین به کشورهای عربی صادر شوند و از آنجا با قیمت‌هایی چند برابر به سایر کشورها فروخته شوند.

سهم ایران از تجارت جهانی داروهای گیاهی

نزدیک به 30 هزار گونه مختلف گیاهی در جهان شناخته شده که سهم ایران از این مقدار، 8000 گونه است. این درحالی است که قاره سبز – اروپا – تنها دارای 4000 گونه مختلف گیاهی است. اما سهم تجارت جهانی از محصولات گیاهان دارویی 125 میلیارد دلار بوده است و سهم ایران با وجود پتانسیل بسیار بالا تنها 570 میلیون دلار گزارش شده است.

سرانه مصرف گیاهان دارویی در ایران یک کیلوگرم برآورد شده است (هر نفر به صورت سالیانه)، این مقدار مصرف در اروپا نزدیک به 900 گرم و در آمریکا بالغ بر 2500 گرم در نظر گرفته می‌شود.

چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی

چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی را به دو بخشِ چالش هایی با منشا داخلی و چالش هایی با منشا خارجی می‌توان تقسیم نمود که هر دو آنها در عقب ماندگی و عدم پیشرفت کشور در این صنعت نقش بسیار زیادی دارند.

چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی با منشا خارجی

عدم دسترسی ایران و کشاورزان ایرانی به بازارهای جهانی بخاطر تحریم‌های اقتصادی، ورود ایران به بازارهای آزاد جهانی را با مشکل روبه‌رو کرده است. گیاهان دارویی ایرانی طرفداران بیشماری در سراسر جهان دارد اما به دلیل عدم دسترسی نمی‌توان از سود نهفته در این بازار استفاده بهینه کرد.

یکی دیگر از چالش هایی که در خارج از کشور برای صادرات گیاهان دارویی ایرانی مشکل ساز است، عدم توانایی صادرکنندگان ایرانی در دریافت ارز است. باز با وجود تحریم‌های فراوان، صادرکنندگان نمی‌توانند ارز حاصل از فروش (صادرات) کالا را به طور مستقیم وارد ایران کنند و می‌بایست در همان کشور برای رفع نیاز کالایی کشور، کالاهای دیگری را خریداری کنند و ارز را از این طریق وارد کشور کنند. این روش در بسیاری از کشورها جواب نمی‌دهد و از این‌رو بازارهای صادراتی ایران با محدودیت‌های فراوانی روبه‌رو می‌شود.

 چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی با منشا داخلی

اما باید قبول کرد که چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی در داخل کشور بسیار فراوان‌تر است و به نحوی تولید این نوع گیاهان در داخل کشور با مشکلات ریز و درشتی مواجه هستند که به صادرات آنها نیز اثر منفی می‌گذارد.

استفاده بی رویه از عرصه‌های طبیعی

استفاده غیر اصولی و برداشت‌های بی رویه از مراتع  و عرصه‌های طبیعی سبب شده تا بسیاری از زمین‌هایی که تا چند سال پیش به صورت طبیعی گیاهان دارویی در آنها بار می‌آمد، حالا به مراتع لم‌یزرع تبدیل شوند. با کاهش زمین‌های مرغوب برای تولید گیاهان دارویی، نه تنها صادرات بلکه تولید آنها برای مصرف داخلی نیز با مشکلاتی روبه‌رو شده‌اند.

تخریب زمین‌های طبیعی و ساخت و سازهای بی‌رویه

سرعت شهرسازی و گسترش مناطق مسکونی در ایران بسیار بالا است. تخریب زمین‌هایی که محل کِشتِ گیاهان خوراکی و دارویی بوده‌اند عامل اصلی رشد نکردن صادرات گیاهان دارویی ایرانی است. دولت با تعیین کردن حد و مرز برای شهرها و روستاها و ایجاد شناسه برای زمین‌های بایر می‌تواند از چنین مزرعه‌های طبیعی به طور جدی محافظت کند.

خشکسالی‌های پیاپی و سیل‌های مخرب

از گذشته‌های دور ایران سرزمین عذاب‌های الهی بوده است، اما این معضلات با در نظر گرفتن تمهیدات هوشمندانه‌ از سوی پادشاهان کشور به خوبی جواب داده می‌شد. آنها برای خشکسالی و انتقال آب شُرب از قنات استفاده می‌کردند و برای جلوگیری از سیلاب و تخریب شهرها در دور تا دور شهرها نهرها و کانال‌هایی حفر می‌کردند.

اما در سال‌های اخیر کشاورزان گیاهان دارویی ایرانی با خشکسالی‌های فراوانی مواجه بوده‌اند که سبب شده تا بسیاری از آنها کاملا از این صنعت ناامید شوند و تغییر شغل دهند. همچنین با خشک شدن تالاب‌ها، رود‌ها و دریاچه‌های طبیعی، گیاهان دارویی ایرانی که به صورت وحشی رشد می‌کردند، کاملا از بین رفته‌اند. معضل آب و زمین حاصلخیز، این روزها به یکی از چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی تبدیل شده است.

تولید به شیوه سنتی

یکی دیگر از مشکلات پیش روی صادرات گیاهان دارویی در ایران، عدم آموزش دادن کشاورزان و دست اندر کاران این صنعت پرسود است. تولید به شیوه سنتی مشکلاتی به همراه دارد از جمله این که با مصرف بسیار زیاد آب، سوخت و انرژی ثمره بسیار کمتری به بار خواهد نشست. همچنین کیفیت و سرعت رشد گیاهان فراوری شده بسیار پایین‌تر از حد مطلوب است.

بسته بندی غیر اصولی بلای جان صادارت

یکی از بخش‌هایی که در میزان صادرات نقش پر رنگی دارد، بسته بندی زیبا، اصولی و جذاب است که ایران به کلی هیچ اقدامی در این راستا انجام نداده است. زعفران ناب ایرانی که با دسترنج کشاورزان عمل می‌آید به صورت خام با تناژ بالا به کشورهای حوزه خلیج فارس با قیمت بسیار پایین فروخته می‌شود، و پس از بسته بندی اصولی و زیبا با چند برابر قیمت به کشورهای دیگر همچون خود ایران صادر می‌شود.

نمی‌توان صادرات گیاهان دارویی را با صادرات سیمان و آهن یکی دانست، گیاهان دارویی مانند جواهر ارزشمند هستند و برای نگهداری و مصرف می‌بایست از بسته بندی‌هایی با تکنولوژی بالا استفاده کرد که متاسفانه در ایران وجود خارجی ندارند.

جذب سرمایه در عرصه صادرات گیاهان دارویی ایرانی

یکی دیگر از چالش‌ های صادرات گیاهان دارویی ایرانی عدم شناخت و نبود درک درست از پتانسیل بسیار بالای این بخش از بازار است. چنین صادراتی مستلزم جذب سرمایه‌گذاران برای بازسازی گلخانه‌ها و تولید با کیفیت گیاهان دارویی است، از این رو عدم تبلیغات میدانی باعث شده تا سرمایه‌گذاران شناخت کافی از این بازار نداشته باشند.

برای مثال استان کرمانشاه که یکی از غنی‌ترین استان‌های ایران در جهت تولید گیاهان دارویی است که با جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی می‌تواند به تنهایی نیمی از میزان مصرف این نوع گیاهان را برای جهانیان تامین کند. اما به دلیل نبود سرمایه‌گذار روز به روز این فرصت طلایی کم‌رنگ‌تر می‌شود.

سخن پایانی

همانطور که دانستید، چالش های صادرات گیاهان دارویی ایرانی به دو دسته خارجی و داخلی تقسیم بندی می‌شوند. مادامی که معضلات ما در داخل کشور با پدیده‌هایی همچون بیابان‌زایی، عدم استفاده صحیح از مراتع و سفره‌های آب‌های زیرزمینی حل نشود نمی‌توان به صادرات این نوع گیاهان به چشم یک تجارت پرسود نگاه کرد. به طور کلی نبود تکنولوژی‌هایی در زمینه تولید و بسته بندی و همچنین خام فروشی با قیمت بسیار پایین و نبود حمایت‌های دولتی از تولیدکنندگان گیاهان دارویی سبب شده تا این بخش از صادرات جدی گرفته نشود.

گیاهانی همچون گل محمدی، بابونه، زنجبیل، بادرنجبویه، گشنیز و هزاران نام دیگر، از گونه گیاهان دارویی هستند که نوع ایرانی آنها طرفداران بیشماری فراوانی در سراسر جهان دارند.